رده بورس ابزار مشتقه چیست و چه کارکردی دارد؟

ابزار مشتقه چیست و چه کارکردی دارد؟

بورس

انواع ابزارهای مشتقه را اینجا بخوانید | بورس به زبان ساده

نویسنده: رضا رضایی
18 مهر 1399
ابزار مشتقه

ابزار مشتقه در بازارهای مالی، همان‌طور که از اسم‌شان پیداست، ابزارهایی هستند که از یک دارایی پایه مشتق شده‌اند. شاید درک فلسفه وجودی چنین ابزارهایی برای افرادی که با بازارهای مالی آشنایی ندارند کمی دشوار باشد، اما شاید اگر خودمان را جای تاجران و کشاورزان قدیمی بگذاریم، راحت‌تر بتوانیم فلسفه این ابزارها را  درک کنیم!

 

ابزار مشتقه چیست؟

کشاورزی را فرض کنید که تمام درآمدش از محل فروش محصولی است که در یک فصل خاص برداشت می‌کند. این کشاورز باید تمام سال منتظر فصل برداشت باشد تا به یک درآمد احتمالی از محل فروش محصول برسد. این کشاورز از یک طرف باید هزینه‌های مالی پرورش محصول را متقبل شود و از طرف دیگر باید امیدوار باشد که محصولش دچار آفت نشود یا مثلا در اثر کاهش بارندگی مقدار برداشت محصول کاهش نیابد. یا اینکه در فصل برداشت محصول، بهای محصول کاهش نیابد. به عبارت ساده‌تر، تولید و فروش محصولات کشاورزی با ریسک همراه است و ممکن است این ریسک به کاهش درآمد سالانه کشاورز منجر شود.

روش های افزایش سرمایه شرکت ها در بورس

اما این کشاورز می‌تواند با پیش‌فروش کردن محصول ریسک کاهش درآمد را از بین ببرد و از طرف دیگر زودتر از موعد برداشت به پول برسد و بخشی از این پول را صرف هزینه‌های تولید محصول کند. در چنین حالتی، «پیش‌فروش محصول» در واقع ابزاری مالی است که کشاورز برای از بین بردن ریسک‌های تولید محصول استفاده کرده است.

کارکرد عمده ابزارهای مشتقه مالی هم در واقع همین است و هدف از طراحی و استفاده از این ابزارها کاهش ریسک معاملات است. برای نمونه بیایید ببینیم چگونه می‌شود از ابزار «اختیار معامله» برای کاهش ریسک استفاده کرد.

 

استفاده از ابزار اختیار معامله برای کاهش ریسک

اول بیایید ببینیم اختیار معامله چیست. اختیار معامله قراردادی برای آینده است که بر اساس آن خریدار و فروشنده توافق می‌کنند که مقدار مشخصی از یک دارایی را در تاریخ معینی معامله کنند. از آنجا که هر معامله دو طرف (خریدار و فروشنده) دارد، اختیار معامله را هم به دو دسته تقسیم کرد: اختیار خرید و اختیار فروش.

ابزارهای مشتقه پیچیدگی‌ها و ریزه‌کاری‌های زیادی دارند و شاید استفاده از آن‌ها برای تازه‌کارها فکر خوبی نباشد. اما آشنایی کلی با این ابزارها می‌تواند ما را با جذابیت‌های بازارهای مالی آشنا کند و کمک‌مان کند تا در زمان مناسب ابزارهای مناسب برای شیوه سرمایه‌گذاری خودمان را انتخاب کنیم و بازدهی سرمایه‌مان را به حداکثر برسانیم

اکنون بیایید ببینیم اختیار فروش چگونه چیزی است و کسی که اختیار فروش را می‌خرد صاحب چه حقی می‌شود. خریدار یک قرارداد اختیار فروش مبلغ مشخصی به طرف مقابل پرداخت می‌کند و در برابر این مبلغ از این اختیار برخوردار می‌شود که بتواند در زمان مشخص‌شده مقداری از یک دارایی مشخص را به طرف دیگر بفروشد. فروشنده اختیار فروش هم باید در زمان تعیین‌شده آماده خرید آن دارایی با مبلغ تعیین‌شده باشد. نکته اینجاست که دارنده اختیار فروش هیچ الزام و تعهدی به فروش دارایی مورد بحث ندارد و در زمان سررسید قرارداد می‌تواند از اختیار فروش خود چشم‌پوشی کند و آن دارایی را برای خودش نگه دارد.

کمی پیچیده شد، نه؟ برای اینکه از سردرگمی خارج شویم، بیایید یک نمونه عملی را با هم مرور کنیم. فرض کنید شما امروز می‌خواهید در سهام شرکت الف سرمایه‌گذاری کنید و قیمت روز هر برگه سهم این شرکت مثلا ۵۰۰ تومان است. ارزیابی شما این است که قیمت سهام این شرکت تا سه ماه آینده ۵۰ درصد رشد می‌کند و به ۷۵۰ تومان می‌رسد. اما از آن طرف نگرانید که مبادا بازار دچار تلاطم شود و قیمت سهم کاهش یابد. در حالت عادی برای پوشش ریسک کاهش قیمت این سهم ابزاری ندارید و مجبورید با ریسک کاهش قیمت سهم سر کنید.

اما با استفاده از ابزار مشتقه اختیار فروش می‌توانید این ریسک را کاهش دهید، در واقع این ریسک را به شخص دیگری منتقل می‌کنید. به این صورت که اختیار فروش مقدار معینی از سهم شرکت الف را می‌خرید. قرارداد اختیار فروش هم به این شکل است که برای خرید اختیار فروش هر سهم ۵ تومان می‌پردازید و در مقابل این اختیار را به دست می‌آورید که در سه ماه آینده هر سهم‌تان را با مبلغ ۴۹۰ تومان بفروشید.

حال اگر در ۳ ماه آینده قیمت سهم‌تان رشد کند و مثلا به ۶۰۰ تومان یا بالاتر برسد، از اختیار فروش‌تان -که فروش به مبلغ ۴۹۰ تومان است- صرف‌نظر می‌کنید و سهام‌تان را در بازار می‌فروشید. ولی اگر قیمت سهم‌تان کاهش پیدا کند و مثلا به ۴۰۰ تومان برسد، از اختیار فروش‌تان استفاده می‌کنید و به جای اینکه سهم‌تان را در بازار و به قیمت ۴۰۰ تومان بفروشید، از اختیار فروش استفاده می‌کنید و سهم‌تان را با قیمت ۴۹۰ تومان به فروشنده اختیار فروش (طرف دیگر قرارداد اختیار فروش) می‌فروشید. پس می‌بینید که در این مثال، قرار داد اختیار فروش  خیلی ساده مانند یک بیمه‌نامه عمل می‌کند و اجازه نمی‌دهد قیمت سهام‌تان زیر ۴۹۰ تومان بیاید.

اوراق اختیار فروش تبعی چیست؟

 

معرفی ابزارهای مشتقه

ابزار مشتقه پیچیدگی‌ها و ریزه‌کاری‌های زیادی دارند و شاید استفاده از آن‌ها برای تازه‌کارها فکر خوبی نباشد. اما آشنایی کلی با این ابزارها می‌تواند ما را با جذابیت‌های بازارهای مالی آشنا کند و کمک‌مان کند تا در زمان مناسب ابزارهای مناسب برای شیوه سرمایه‌گذاری خودمان را انتخاب کنیم و بازدهی سرمایه‌مان را به حداکثر برسانیم. در اینجا تعدادی از ابزارهای مشتقه را با هم مرور می‌کنیم:

قراردادهای اختیار معامله

اختیار معامله یکی از جذاب‌ترین ابزارها برای پوشش ریسک نوسان قیمت دارایی است که بالاتر درباره آن توضیح دادیم. یک بار دیگر به این نکته اشاره می‌کنیم که خریدار اختیار معامله (خرید یا فروش) الزام و تعهدی به اجرای معامله ندارد ولی فروشنده اختیار معامله ملزم است در صورت درخواست طرف دیگر، اقدام به معامله کند.

ابزار مشتقه قرارداد سلف

اگر بخواهیم ساده بگوییم، قرارداد سَلَف برعکس نسیه است. در نسیه کالایی را دریافت می‌کنید و قول می‌دهید که پولش را بعدا بپردازید، اما در قرارداد سلف پول یک دارایی پایه را از قبل می‌پردازید و طرف دیگر متعهد می‌شود که در زمان معین دارایی مورد نظر را تحویل شما بدهد. فایده این نوع قرارداد برای فروشنده این است که سریع‌تر به پول دسترسی پیدا می‌کند و می‌تواند از این پول برای پوشش هزینه‌های جاری خود استفاده کند. خریدار هم در واقع روی کالایی سرمایه‌گذاری کرده است که انتظار می‌رود در آینده با رشد قیمت همراه باشد.

نکته: این امکان وجود دارد که خریدار قرارداد سلف، دارایی پیش‌خریدشده را در قالب یک «قرارداد سلف موازی استاندارد» بفروشد. به عبارت دیگر، خریدار قرارداد سلف می‌تواند دارایی آینده خودش را به دیگری واگذار کند. به این نوع قرارداد هم به‌اختصار سلف می‌گویند.

قرارداد  آتی

قرارداد آتی همان‌طور که از اسمش پیداست، نوعی از ابزار مشتقه و قراردادی برای انجام یک معامله در آینده است. در این نوع قرارداد فروشنده و خریدار تعهد می‌دهند که مقدار مشخصی از یک دارایی را در زمان سررسید قرارداد آتی با یک قیمت تعیین‌شده معامله کنند. به این ترتیب، خریدار و فروشنده خودشان را در برابر نوسان‌های قیمت آن دارایی بیمه می‌کنند. مثلا یک نوع قرارداد آتی می‌تواند بین کشاورز و کارخانه باشد که هر دو متعهد می‌شوند بعد از فصل برداشت محصول (مثلا گندم)، مقدار مشخصی از محصول را با قیمتی تعیین‌شده معامله کنند.

اما بازارهای مالی این امکان را هم فراهم کرده‌اند که خود این قراردادهای آتی هم دادوستد شوند و معامله‌گران با معامله این قراردادها کسب سود کنند. برای نمونه، تحلیل‌گری ممکن است به این نتیجه برسد که قیمت گندم در ماه‌های آینده افزایش خواهد یافت و در نتیجه اقدام به خرید قرارداد آتی گندم کند. در تئوری، وقتی زمان سررسید این قرارداد فرا برسد، معامله‌گر می‌تواند گندم را با قیمت مشخص‌شده در قرارداد آتی تحویل بگیرد و با قیمت بالاتر در بازار  بفروشد و سود کند. اما معمولا این اتفاق نمی‌افتد و معامله‌گر قبل از زمان سررسید، قرارداد خودش را در بازار معاملات آتی با قیمت بالاتر می‌فروشد و اصطلاحا از آن موقعیت خارج می‌شود.

نکته: بازار معاملات آتی در ایران از سال ۱۳۸۷ و با معاملات آتی سکه شروع به کار کرد. (هنگام نوشته شدن این متن معاملات آتی سکه در ایران متوقف شده است.) از آن سال به بعد، قرارداد آتی روی دارایی‌های پایه مختلفی از جمله زیره، زعفران، مس، کنجاله سویا و غیره تعریف و در بازار معاملات آتی دادوستد شده است.

ابزار مشتقه قرارداد فوروارد

یکی دیگر از ابزار مشتقه، قرارداد فوروارد یا forward contract است که شباهت زیادی با قرارداد آتی یا future contract دارد. در قرارداد فوروارد هم مانند قرارداد آتی، خریدار و فروشنده توافق می‌کنند که در زمان معین معامله معنی را انجام بدهند. مهم‌ترین تفاوت هم در این است که قراردادهای آتی در بورس معامله می‌شوند ولی محل معاملات قراردادهای فوروارد بازارهای خارج از بورس است.

قرارداد سوآپ

قرارداد سوآپ یا معاوضه قراردادی است که بر اساس آن طرفین توافق می‌کنند که عواید ناشی از ابزارهای مالی‌شان را در آینده معاوضه کنند. این نوع قراردادها معمولا بین شرکت‌ها منعقد می‌شود و در آن شرایط معامله از جمله زمان پرداخت و نحوه محاسبه جریان‌های نقدی قید می‌شود. جالب است اشاره کنیم که اولین سوآپ در اوایل دهه ۱۹۸۰ بین شرکت آی‌بی‌ام و بانک جهانی منعقد شد.

قرارداد سوآپ شباهت زیادی با قراردادهای آتی دارد مانند قراردادهای آتی، طرفین سوآپ هم متعهد می‌شوند که در تاریخ یا تاریخ‌های مشخص معاملاتی را با یکدیگر انجام بدهند. دارایی پایه در معاملات سوآپ می‌تواند اوراق قرضه، وام، سبد دارایی‌های بورسی و حتی شاخص سهام باشد.در حال حاضر اکثر قراردادهای مشتقه خارج از بورس به شکل سوآپ منعقد می‌شوند.

مطالبی که ممکن است به آن علاقه داشته باشید

ارسال دیدگاه

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد

از اینکه نظرتان را با ما در میان می‌گذارید، خوشحالیم

تسهیلات بدون ضامن
×
تسهیلات بدون ضامن و وثیقه
تا 50 میلیون تومان
ویپاد | ترابانک پاسارگاد