بورس کالا چیست؟ اهداف و مراحل خرید در آن
اگر فقط سهام شرکت‌های بورسی را خریدوفروش می‌کنید، خوب است که با بورس کالا و سازوکارهای آن آشنا باشید | بورس به زبان ساده
منظور از کالا در بورس کالا را باید در زبان و اصطلاحات بورسی بررسی کرد؛ یعنی کامودیتی (Commodity) که به آن «کالای اولیه» هم می‌گویند. کامودیتی‌ها مواد اولیه یا مواد خام صنایع مختلف هستند که معمولا برای مصرف‌کننده نهایی کاربردی ندارند و خریداران آن شرکت‌های بزرگی هستند که اغلب با استفاده از این مواد اولیه، محصولات دیگری تولید می‌کنند که در اختیار مصرف‌کننده نهایی قرار می‌گیرد.
برای نمونه، ورق فولادی یکی از کالاهایی است که در بورس کالا عرضه می‌شود و تولیدکنندگان خودرو این ورق را می‌خرند و با استفاده از آن بدنه خودروهایشان را می‌سازند. نفت، طلا، ورق، تیرآهن، میلگرد، گندم، سویا و غیره از جمله کالاهایی هستند که در بورس کالای ایران دادوستد می‌شوند.
تاریخچه بورس کالای ایران و ارکان آن
بورس کالای ایران، به شکلی که امروز وجود دارد، در سال ۱۳۸۵ و با تلفیق بورس فلزات و بورس کالای کشاورزی تشکیل شد و از سال ۱۳۸۶ فعالیتش را زیر نظر سازمان بورس و اوراق بهادار آغاز کرد. از آن زمان تاکنون دامنه فعالیت این بورس گسترش یافته است که این گسترش هنوز هم ادامه دارد. برای نمونه از مدتی پیش بحث عرضه مسکن و خودرو در بورس کالا آغاز شده است و احتمال دارد در آینده خبرهای بیشتری در این زمینه بشنویم.
در حال حاضر فعالیت اصلی بورس کالا به ۴ بخش تقسیم می‌شود:
- گروه صنعتی و معدنی
- گروه پتروشیمی
- گروه کالاهای کشاورزی
- بخش قراردادهای آتی
چه کسانی می‌توانند در بورس کالا خریدوفروش کنند؟
از ابتدای سال ۱۳۸۹، با تصویب هیئت‌مدیره بورس کالا، اشخاص حقیقی فقط در گروه کشاورزی و معاملات آتی می‌توانند فعالیت کنند و فعالیت در بخش محصولات پتروشیمی و فلزی محدود به اشخاص حقوقی است.
اما نباید فراموش کنیم که بسیاری از شرکت‌های بورسی بخشی از محصولات‌شان را از طریق بورس کالا به فروش می‌رسانند و در نتیجه روند قیمت کالاها در بورس کالا و البته سازوکارهای این بورس، روی سودوزیان بسیاری از شرکت‌های بورسی تاثیر مستقیم دارد. به همین دلیل بسیاری از معامله‌گران فعال در بازار بورس، روند معاملات بورس کالا را هم زیر نظر دارند و فرایندهای بورس کالا را در تصمیم‌گیری‌هایشان دخیل می‌کنند. پس اگر فقط سهام شرکت‌های بورسی را هم خریدوفروش می‌کنید، خوب است که با بورس کالا و سازوکارهای آن آشنا باشید.
دلایل به وجود آمدن بورس کالا
در گذشته که اقتصاد کشورها تا اندازه امروز توسعه پیدا نکرده بود، کارگاه‌ها و کارخانه‌ها مجبور بودند مواد خام مورد نیازشان را از بازارهای سنتی تهیه کنند. به‌مرور و با توسعه هرچه بیشتر اقتصادها، بازارهای سنتی دیگر پاسخگوی نیازهای کارخانه‌هایی که هر روز بیشتر و بزرگ‌تر می‌شدند نبودند. نوسانات قیمتی بالا، شفاف نبودن معاملات و نبود تضمین‌های لازم برای انجام معاملات از جمله مشکلات بازارهای سنتی مواد خام مورد نیاز برای فعالیت تولیدکنندگان مختلف بود. به همین دلیل بود که نیاز به وجود بورسی برای معاملات کالایی احساس شد و از قرن نوزدهم به بعد، بورس‌های کالایی در کشورهای مختلف رفته‌رفته پدید آمدند و توسعه پیدا کردند.
در حال حاضر بورس‌های کالایی و ابزارهای مشتقه‌ای که در دل این بورس‌ها تعریف شده، نظامی سازمان‌یافته برای دادوستد انواع کالا به وجود آورده است. بعضی از این بورس‌ها حتی اعتبار جهانی دارند و قیمت‌های دادوستد کالا در این بورس‌ها مرجع قیمت‌گذاری کالاها در بسیاری از نقاط جهان هستند. بورس تجاری شیکاگو (CME)، بورس فلزات لندن (LME)، بورس کالای توکیو (TOCOM)، بورس کالای شانگهای (SHFE) و بورس کالای هند (MCX) از معتبرترین بورس‌های کالایی در جهان به شمار می‌آیند که قیمت بعضی کالاها در این بازارها (نه همه‌شان) در کشورمان هم مرجع قیمت‌گذاری است.
یکی از مهم‌ترین مزایای بورس کالا ایجاد اطمینان برای طرفین معامله است. کالایی که در بورس کالا عرضه می‌شود، مراحلی را طی می‌کند که اصالت کالا را تضمین می‌نماید. از سوی دیگر، اصالت فروشنده هم تاییدشده است و در نتیجه خریدار نسبت به معامله‌ای که انجام می‌دهد اطمینان دارد.
اهداف بورس کالا
روی هم رفته می‌توانیم بگوییم منسجم کردن معاملات کالایی و ایجاد امنیت و شفافیت برای این معاملات مهم‌ترین اهداف بورس کالا هستند. اما اگر بخواهیم اهداف بورس کالا را با جزئیات بیشتری مرور کنیم می‌توانیم اهداف بورس کالا را به شکل زیر خلاصه کنیم:
- ایجاد بازاری منسجم، سازمان‌یافته و قانونمند برای دادوستد نقدی و آتی کالاها
- سامان‌دهی بازارهای کالایی خاص (محصولات فلزی، کشاورزی، پتروشیمی)
- کشف قیمت کالاها بر مبنای فرایند عرضه و تقاضا
- حذف واسطه‌گری و ایجاد امکان خریدوفروش مستقیم کالا بین عرضه‌کننده و خریدار
- کاهش نوسان قیمت کالاها
- استفاده از ابزارهای مشتقه (معاملات سلف، آتی و غیره) برای تامین نیازهای مختلف معامله‌گران از قبیل کاهش ریسک و دسترسی سریع‌تر به نقدینگی
- دسترسی معامله‌گران و تحلیلگران به آمار و اطلاعات مربوط به معاملات کالایی
- کاهش ریسک خریدوفروش به دلیل اجرای عملیات از طریق اتاق پایاپای (اتاق پایاپای بازوی مالی بورس کالاست و تضمین معاملات را به عهده دارد)
چه کسانی در بورس کالا فعالیت می‌کنند؟
به‌طور کلی و مانند هر بازار دیگری، ۲ گروه در بورس کالا فعالیت می‌کنند: فروشندگان که همان تولیدکنندگان و تاجران مواد خام اولیه (کالاها) هستند و خریداران که در واقع قرار است این مواد خام را مصرف کنند. در کنار این‌ها، سازمان‌های ناظر و ارائه‌دهندگان خدمات جانبی هم مشغول فعالیت هستند تا معاملات این بازار به بهترین شیوه ممکن شکل بگیرد.
فروشندگان یا همان تامین‌کنندگان مواد اولیه
تولیدکنندگان و بازرگانانی که کارشان عرضه کالاها یا همان مواد خام اولیه است فعالان مهم بورس کالا به شمار می‌آیند. تولیدکنندگان که بیشترشان شرکت‌های بزرگ بورسی‌اند، می‌توانند بخشی از تولیدات خودشان را در این بورس و با استفاده از ابزارهایش به فروش برسانند. ابزارهایی مانند قراردادهای سلف و آتی برای این دسته از فعالان بورس کالا این امکان را فراهم می‌کنند که در برابر ریسک‌هایی مانند ریسک نوسان قیمت کالاها بیمه شوند و تولیدات‌شان را در بازاری شفاف به فروش برسانند.
برای نمونه، شرکت فولاد مبارکه بسیاری از تولیداتش را در قالب قراردادهای سلف در بورس کالا به فروش می‌رساند. ابزار معاملات آتی هم این امکان را برای بازرگانان فراهم می‌کند که با اطمینان بیشتری درباره قیمت‌های آتی برای واردات و صادرات محصولات مورد نظرشان تصمیم بگیرند.
خریداران یا مصرف‌کنندگان در بورس کالا
بعضی از صنایع فعال در ایران (مانند خودروسازان، تولیدکنندگان لوله و نورد و…) بخشی از مواد اولیه را از طریق بازار بورس تهیه می‌کنند. بورس کالا این امکان را فراهم می‌کند که این صنایع برآورد مناسبی از روند قیمت مواد خام مورد نیازشان داشته باشند و در نتیجه بتوانند با خیال راحت هزینه‌های ناشی از خرید مواد اولیه را برآورد کنند و به فعالیت اقتصادی‌شان ادامه بدهند. برای این دسته از فعالان، بورس کالا بازاری مطمئن برای تهیه مواد اولیه و دریافت اطلاعات شفاف و دقیق درباره روند قیمت‌هاست.
سازمان‌های ناظر، ارائه‌دهندگان خدمات جانبی و تحلیلگران
این نهادها مستقیما در روند دادوستد کالاها شرکت ندارند، اما وجودشان برای عملکرد بازار ضروری است. شرکت‌های بیمه، بانک‌ها، شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات انبارداری و حمل‌ونقل و کارشناسان و تحلیلگران از جمله کسانی‌اند که چنین خدماتی ارائه می‌دهند و کارشان تسهیل و پشتیبانی از فرایند معاملات است.
چه کالاهایی در این بازار معامله می‌شود؟
زمینه‌های فعالیت بورس کالا را می‌توان به ۵ دسته تقسیم کرد:
- محصولات صنعتی و معدنی: در حوزه صنعتی و معدنی، کالاهایی از قبیل تیرآهن، میلگرد، نبشی، سیم فولادی، ورق گرم، ورق سرد، ورق گالوانیزه، انواع شمش، کاتد مس، مفتول مس، شمش روی، طلا، سیمان و… معامله می‌شود.
- محصولات شیمیایی و پتروشیمی: در بخش فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی هم محصولاتی از جمله وکیوم باتوم، انواع لوب‌کات، قیر، انواع روغن، عایق‌های رطوبتی، دوده صنعتی و انواع فرآورده‌های پلیمری دادوستد می‌شود.
- محصولات کشاورزی: در رده محصولات کشاورزی، در حال حاضر محصولاتی مانند کنجاله پنبه، ذرت، شکر، پسته، زیره، زعفران، گندم، چای، مرغ، جوجه یک‌روزه و… خریدوفروش می‌شود.
- معاملات مشتقه: در بخش معاملات مشتقه هم انواع اوراق سلف و آتی دادوستد می‌شود.
- کالاهای بازار فرعی: در بازار فرعی هم شاهد معاملات انواع کود، گیاهان دارویی، خشکبار، انواع حبوبات، انواع فرآورده‌های صنعتی و… هستیم.
مزایای معامله در بورس کالا
همان‌طور که تا اینجا اشاره کردیم، ایجاد شفافیت و تضمین معاملات از مهم‌ترین ویژگی‌های بورس کالاست. اما بورس کالا برای معامله‌گران و فعالان اقتصادی مزایای دیگری هم دارد. در اینجا بخشی از مزایای آن را مرور می‌کنیم.
ایجاد اطمینان برای خریدار و فروشنده
یکی از مهم‌ترین مزایای بورس کالا ایجاد اطمینان برای طرفین معامله است. کالایی که در این بازار عرضه می‌شود، مراحلی را طی می‌کند که اصالت کالا را تضمین می‌نماید. از سوی دیگر، اصالت فروشنده هم تاییدشده است و در نتیجه خریدار نسبت به معامله‌ای که انجام می‌دهد اطمینان دارد.
کشف قیمت
قیمت کالاها در بورس کالا با طی فرایند عرضه‌وتقاضا مشخص می‌شود و در نتیجه هر عاملی که بر نرخ کالا موثر باشد، در نهایت تاثیر خودش را در این بازار نشان می‌دهد.
جبران خسارت
اگر در فرایند معامله، یکی از طرفین معامله دچار خسارت شود (عرضه‌کننده یا خریدار به تعهداتش عمل نکند) خسارت وارد‌شده از محل تضامین عرضه‌کننده یا خریدار جبران می‌شود. برای جبران این خسارت به اقامه شکایت و مراجعه به مقام قضایی نیازی نیست.
سهولت تامین مالی در بورس کالا
تامین مالی مناسب از ویژگی‌های دیگر بورس کالاست. معاملات در این بازار می‌تواند به صورت سلف باشد و از آنجا که صحت معاملات تضمین می‌شود، بانک‌ها و موسسات مالی هم با سهولت بیشتری به خریداران وام می‌دهند.
جمع‌آوری و ارائه اطلاعات قیمت
این بورس اطلاعات مربوط به روند قیمت‌ها، حجم‌های معاملاتی و… را در اختیار کارشناسان و تحلیلگران قرار می‌دهد و این امکان را فراهم می‌کند که تحلیل‌های اقتصادی با دقت بیشتری انجام شود. برای نمونه، این اطلاعات می‌تواند به تحلیل وضعیت اقتصادی کشور کمک کند.
عدم نیاز به بازاریابی در بورس کالا
در بورس کالا، عرضه‌کنندگان به تعداد زیادی از خریداران معرفی می‌شوند و در نتیجه نیاز چندانی به بازاریابی ندارند.
تخفیف مالیاتی
طبق قانون توسعه ابزارهای جدید مالی، ده درصد از مالیات بر درآمد حاصل از فروش کالاهایی که در بورس کالا عرضه می‌شوند بخشیده می‌شود.
محدودیت‌های معامله در بورس کالا
بخش عمده معاملات در بورس کالا مربوط به فعالان بزرگ اقتصادی است و اشخاص عادی امکان دسترسی به این معاملات را ندارند. برخی از محدودیت‌های معاملاتی در این بورس را مرور کنیم:
- حداقل حجم خرید کالا در اکثر کالاهای عرضه شده بالاست. کسانی که سفارش خرید می‌گذارند، سفارش‌شان باید مثلا از ۲۰ تن کمتر نباشد.
- برخی کالاها به‌صورت سبد عرضه می‌شوند. یعنی اینکه خریدار باید سبد کالا را یکجا بخرد و حق انتخاب ندارد.
- گاهی اوقات بخشی از معاملات بورس کالا دچار قیمت‌گذاری‌های دستوری می‌شود. در این حالت ممکن است عرضه‌کننده دچار زیان شود.
- عرضه‌کنندگان موظف‌اند محصولات‌شان را به‌صورت دائمی عرضه کنند و اگر در روند عرضه محصولات‌شان وقفه ایجاد شود، از بورس کالا اخراج خواهند شد.
قراردادهای قابل معامله در بورس کالا و شرایط آن
همان‌طور که قبلا اشاره کردیم، در بورس کالا ابزارهای مالی متنوعی در اختیار خریداران و فروشندگان قرار می‌گیرد که می‌تواند برای فعالان بازار مزیت‌های متنوعی ایجاد کند. در اینجا انواع قراردادهای قابل معامله در بورس کالای ایران را مرور می‌کنیم.
کارکرد اصلی بورس کالا ایجاد شفافیت برای معاملات انواع کالاست. هرچند معامله‌گران خرد نمی‌توانند بیشتر این کالاها را خریدوفروش کنند (امکان خریدوفروش بعضی از ابزارهای مشتقه مانند قرارداد آتی زعفران برای اشخاص حقیقی وجود دارد) اما پیگیری روند معاملات در بورس کالا برای معامله‌گران سهام ضروری است
قرارداد نقدی بورس کالا
در این نوع قرارداد، خریدار کل مبلغ قرارداد را به علاوه کارمزد کارگزار نقدا پرداخت می‌کند و فروشنده باید ظرف مدت سه روز کالای معامله‌شده را به خریدار تحویل بدهد.
قرارداد سلف
در قرارداد سلف، خریدار در زمان معامله کل مبلغ را به فروشنده پرداخت می‌کند و فروشنده متعهد می‌شود محصول فروش‌رفته را در تاریخی معین (مثلا سه ماه بعد) به خریدار تحویل بدهد. قرارداد سلف نوعی ابزار تامین مالی برای تولیدکنندگان است.
قرارداد نسیه
در این نوع قرارداد، کالا به خریدار تحویل داده می‌شود و مبلغ معامله در تاریخ سررسید (مثلا شش ماه بعد) به عرضه‌کننده پرداخت می‌شود. قرارداد نسیه نوعی ابزار تامین مالی برای خریداران است.
قرارداد آتی در بورس کالا
در قرارداد آتی فروشنده متعهد می‌شود که در زمان سررسید (مثلا یک سال بعد) مقدار معینی از یک کالای مشخص را بفروشد. در مقابل خریدار هم متعهد می‌شود که در این تاریخ این کالا را بخرد. قرارداد آتی ابزاری برای مدیریت ریسک است.
قرارداد اختیار خرید
وقتی معامله‌گری «اختیار خرید» کالایی را (در ازای پرداخت مبلغ مشخصی) می‌خرد، در واقع صاحب این حق می‌شود که در تاریخی معین مقدار مشخصی از یک کالای مشخص را با قیمت تعیین‌شده از فروشنده بخرد (یا نخرد). فروشنده هم متعهد می‌شود که اگر در تاریخ سررسید، خریدار تقاضای خرید کالا را داشته باشد، کالای مورد نظر را با قیمت تعیین‌شده به او بفروشد.
قرارداد اختیار فروش
مطابق این قرارداد، خریدار «اختیار فروش» (در ازای پرداخت مبلغی مشخص) صاحب این حق می‌شود که در تاریخی معین مقدار مشخصی از یک کالای مشخص را با قیمت تعیین‌شده به خریدار بفروشد (یا نفروشد). فروشنده «اختیار فروش» هم متعهد می‌شود که اگر در تاریخ سررسید، فروشنده خواهان فروش کالا باشد، کالای مورد نظر را با قیمت تعیین‌شده از او بخرد.
قرارداد سلف موازی استاندارد
قرارداد سلف موازی استاندارد قراردادی است که طبق آن مقدار معینی کالا بر اساس مشخصات قرارداد فروخته می‌شود. وجه معامله باید به‌صورت نقدی و در مهلت تسویه و طبق مشخصات قرارداد پرداخت و کالا در سررسید تحویل داده شود. خریدار می‌تواند معادل کالای خریداری‌شده را طی قرارداد سلف موازی استاندارد با شرایط زیر به فروش برساند:
- هر قرارداد سلف موازی استاندارد مستقل از قراردادهای دیگر است.
- طی آن معادل کالای خریداری شده، به فروش می رسد.
- مطابق مشخصات قرارداد در عرضه اولیه، منعقد می شود.
همزمان با عقد قرارداد سلف موازی استاندارد، حواله‌ای منعقد می شود که مطابق با آن، فروشنده تحویل کالا را به عرضه‌کننده حواله می‌کند و عرضه‌کننده متعهد به تحویل کالا بر اساس حواله مذکور خواهد بود.
مراحل و نحوه انجام دادوستد کالاها در بورس کالا
برای دادوستد در این نوع بورس مراحلی باید طی شود که در ادامه با هم مرور می‌کنیم:
- مراجعه به یک کارگزار بورس برای دریافت کد معاملاتی مخصوص
- تکمیل فرم ثبت سفارش نزد کارگزار و پیشنهاد قیمت
- واریز حداقل سپرده مورد نیاز برای معامله به حساب کارگزار نزد اتاق پایاپای
- انتقال سفارش مشتری به تالار معاملات توسط کارگزار
- شرکت در حراج توسط کارگزار و انجام معامله در تالار
- واریز باقیمانده وجه معامله پس از کسر سپرده اولیه به حساب کارگزار نزد اتاق پایاپای
- تسویه اسنادی معاملات در اتاق پایاپای و صدور اسناد معاملاتی
- تسویه مالی معاملات در اتاق پایاپای
- نقل‌وانتقال وجوه پس از کسر هزینه‌ها به حساب معامله‌گران از طریق حساب بانکی
مراحل و شرایط ثبت نام در بورس کالا
دریافت کد معاملات کالا
برای انجام معامله در بورس کالا به کد معاملات کالا نیاز است. این کد را نباید با کد بورسی اشتباه بگیرید. یعنی با کد بورسی نمی‌توانید در بورس کالا معامله کنید و برای معامله در این بازار باید کد مخصوص بورس کالا داشته باشید.
دریافت کد معاملات کالا برای افراد حقیقی
در حال حاضر، خریدهای افراد حقیقی از بورس کالا محدودی دارد. افراد حقیقی فقط می‌توانند از رینگ محصولات کشاورزی و میلگرد و تیرآهن (از رینگ محصولات صنعتی) خرید کنند. اگر هم کارت بازرگانی داشته باشند امکان خرید از رینگ صادراتی را هم دارند. (البته ممکن است در مواردی این شرایط تغییر کند).
مدارک لازم برای دریافت کد کالا برای افراد حقیقی
- کپی پروانه کسب، کارت بازرگانی یا پروانه بهره‌برداری
- کپی شناسنامه و کارت ملی
- کپی فیش برق یا تلفن برای احراز آدرس پستی
- افتتاح حساب وکالتی
- تکمیل فرم درخواست کد حقیقی در دو نسخه
- تکمیل فرم احراز هویت
دریافت کد کالا برای افراد حقوقی
- کپی پروانه بهره‌برداری شرکت‌های تولیدی، گواهینامه صلاحیت پیمانکاری و قرارداد پیمانکاری برای پیمانکاران
- کپی روزنامه‌های رسمی شرکت شامل آگهی تأسیس، آخرین آگهی، آخرین آگهی درخصوص تغییرات اعضاء هیأت مدیره و آگهی تغییر نام، تغییر آدرس و تغییر سرمایه حسب نیاز
- کپی مدارک شناسایی اعضای هیأت مدیره و صاحبان امضای مجاز
- کپی اساسنامه شرکت
- کپی اظهار نامه مالیاتی
- کپی صورت‌های مالی حسابرسی شده
- ثبت نام در سایت بهین‌یاب جهت خرید از رینگ محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی و آلومینیوم
- تکمیل فرم درخواست کد حقوقی در دو نسخه
- تکمیل فرم احراز هویت
- افتتاح حساب وکالتی
حساب وکالتی چیست؟
حساب وکالتی حسابی در اختیار بورس است. این حساب قبل از هر بار خرید جهت ثبت سفارش، لازم است به میزان تعیین شده توسط بورس کالا موجودی داشته باشد
همان‌طور که گفتیم، کارکرد اصلی بورس کالا ایجاد شفافیت برای معاملات انواع کالاست. هرچند معامله‌گران خرد نمی‌توانند بیشتر این کالاها را خریدوفروش کنند (امکان خریدوفروش بعضی از ابزارهای مشتقه مانند قرارداد آتی زعفران برای اشخاص حقیقی وجود دارد) اما پیگیری روند معاملات در بورس کالا برای معامله‌گران سهام ضروری است.
