اثر دومینو در بازارهای مالی؛ چرا یک اتفاق کوچک می‌تواند سرمایه شما را نابود کند؟

سرمایه‌گذاری همیشه همراه با ریسک و فرصت است. بسیاری از اتفاقات در بازارهای مالی به ظاهر کوچک و بی‌اهمیت‌اند، اما همین رویدادها می‌توانند واکنشی زنجیره‌ای ایجاد کنند که اثرات آن فراتر از انتظار سرمایه‌گذاران باشد. این پدیده که به آن اثر دومینو گفته می‌شود، یکی از مهم‌ترین مفاهیم رفتاری در اقتصاد و بازار سرمایه است. درک درست از این اثر به سرمایه‌گذاران کمک می‌کند تا تصمیمات آگاهانه‌تری بگیرند و از گرفتار شدن در دام‌های روانی بازار جلوگیری کنند. در این مطلب از رده، به بررسی کامل مفهوم اثر دومینو در سرمایه‌گذاری، ریشه‌های آن، نمونه‌های واقعی، پیامدها و راهکارهای مدیریت آن می‌پردازیم.

اثر دومینو چیست؟

اثر دومینو به حالتی گفته می‌شود که یک اتفاق یا تغییر کوچک در یک بخش از اقتصاد یا بازار، زنجیره‌ای از اتفاقات مشابه را به دنبال داشته باشد؛ درست مانند مهره‌های دومینو که با افتادن اولین مهره، بقیه مهره‌ها یکی پس از دیگری سقوط می‌کنند.

در سرمایه‌گذاری، اثر دومینو زمانی رخ می‌دهد که رفتار یا تصمیم گروهی از سرمایه‌گذاران، بر دیگران تأثیر گذاشته و باعث شود موجی از خرید یا فروش شکل گیرد. این پدیده معمولاً با هیجانات جمعی، ترس و طمع همراه است.

ریشه‌های روان‌شناسی اثر دومینو

برای درک اثر دومینو در سرمایه‌گذاری، ابتدا باید نقش روان‌شناسی جمعی در بازارها را بررسی کنیم. سرمایه‌گذاران موجودات منطقی مطلق نیستند؛ بلکه تحت تأثیر احساسات و رفتار دیگران قرار می‌گیرند. سه عامل مهم روان‌شناختی در شکل‌گیری اثر دومینو عبارت‌اند از:

ترس از دست دادن (FOMO)

ترس از دست دادن یاFOMO  مخفف عبارتFear Of Missing Out  است و به وضعیتی اشاره دارد که سرمایه‌گذار نگران از دست رفتن یک فرصت سودآور می‌شود. این احساس معمولاً زمانی شکل می‌گیرد که فرد شاهد رشد سریع قیمت یک دارایی یا شنیدن خبرهای سود دیگران است و تصور می‌کند اگر همین حالا اقدام نکند، شانس بزرگ زندگی‌اش را از دست خواهد داد. نتیجه چنین ذهنیتی معمولاً تصمیم‌گیری عجولانه، خرید بدون تحلیل و ورود در بالاترین سطح قیمتی بازار است.

کافی است عده‌ای به دلیل ترس از عقب‌ماندن وارد یک بازار شوند تا دیگران هم همان مسیر را دنبال کنند. این موج‌سواری جمعی مانند مهره‌های دومینو زنجیره‌ای از خرید یا فروش ایجاد می‌کند که می‌تواند به رشد غیرواقعی قیمت‌ها یا حتی سقوط ناگهانی بازار منجر شود.

اثر گله‌ای (Herd Behavior)

اثر گله‌ای به رفتاری گفته می‌شود که در آن افراد بدون تحلیل شخصی و مستقل، صرفاً از تصمیم و رفتار جمع پیروی می‌کنند. در بازارهای مالی، بسیاری از سرمایه‌گذاران وقتی می‌بینند اکثریت در حال خرید یا فروش یک دارایی هستند، ناخودآگاه همان مسیر را دنبال می‌کنند. این رفتار ریشه در روان‌شناسی انسان دارد؛ چون افراد معمولاً در شرایط عدم قطعیت به جمع اعتماد می‌کنند و تصور می‌کنند تصمیم گروه حتماً درست‌تر از تصمیم فردی است.

زمانی که عده‌ای از سرمایه‌گذاران شروع به خرید یا فروش کنند، بقیه نیز به پیروی از آن‌ها حرکت می‌کنند و زنجیره‌ای از واکنش‌های مشابه شکل می‌گیرد. نتیجه این چرخه، ایجاد حباب‌های قیمتی، سقوط‌های شدید و نوسانات غیرمنطقی در بازار خواهد بود.

عدم قطعیت

عدم قطعیت به شرایطی گفته می‌شود که سرمایه‌گذار نمی‌تواند آینده بازار یا نتیجه یک تصمیم مالی را به‌طور دقیق پیش‌بینی کند. در چنین موقعیتی اطلاعات موجود یا ناقص است یا متناقض و همین امر باعث می‌شود افراد دچار تردید و سردرگمی شوند. وقتی عدم قطعیت در بازار بالا باشد، سرمایه‌گذاران به‌جای تحلیل منطقی، بیشتر تحت تأثیر احساسات و شایعات قرار می‌گیرند و همین امر احتمال تصمیم‌گیری‌های هیجانی را افزایش می‌دهد.

در شرایطی که چشم‌انداز بازار نامشخص است، بسیاری از افراد به رفتار جمعی تکیه می‌کنند و ترجیح می‌دهند همان کاری را انجام دهند که اکثریت انجام می‌دهند. نتیجه چنین رفتاری، شکل‌گیری موج‌های بزرگ خرید یا فروش است که می‌تواند نوسانات شدید و حتی بحران در بازار ایجاد کند.

اثر دومینو مثبت و منفی

اثر دومینو همیشه منفی نیست. در برخی شرایط می‌تواند سودآور هم باشد:

اثر دومینو مثبت

اثر دومینو مثبت زمانی رخ می‌دهد که یک اتفاق خوب، موجی از اعتماد و سرمایه‌گذاری به وجود بیاورد. برای مثال، اگر یک شرکت بزرگ نتایج مالی درخشانی منتشر کند یا یک کشور سیاست‌های اقتصادی حمایتی و شفاف اعلام کند، اولین گروه از سرمایه‌گذاران به سرعت وارد عمل می‌شوند. این ورود، بقیه سرمایه‌گذاران را هم ترغیب می‌کند و زنجیره‌ای از خریدهای بیشتر شکل می‌گیرد. نتیجه آن رشد قیمت دارایی، افزایش نقدینگی در بازار و حتی رونق بخش‌های دیگر اقتصاد خواهد بود. در واقع، این نوع اثر دومینو می‌تواند فرصت‌های سودآوری ایجاد کند و موتور رشد اقتصادی باشد.

اثر دومینو منفی

در مقابل، اثر دومینو منفی زمانی رخ می‌دهد که یک خبر بد یا اتفاق منفی جرقه‌ای برای آغاز موجی از ترس و فروش شود. برای نمونه، ورشکستگی یک بانک یا کاهش ارزش یک ارز ملی می‌تواند باعث شود سرمایه‌گذاران دارایی‌های خود را به سرعت بفروشند. دیگران نیز با دیدن این روند، از ترس ضرر بیشتر همان مسیر را دنبال می‌کنند. در نتیجه، بازار دچار سقوط شدید، خروج سرمایه، شکل‌گیری رکود و حتی بحران مالی می‌شود. این نوع اثر دومینو اغلب با هیجانات منفی، ترس جمعی و نبود مدیریت ریسک همراه است و می‌تواند خسارت‌های گسترده‌ای به سرمایه‌گذاران و اقتصاد وارد کند.

بررسی اثر دومینو در بازارهای مختلف

اثر دومینو تقریباً در تمام بازارهای مالی دیده می‌شود. در ادامه به چند نمونه پررنگ آن اشاره می‌کنیم:

اثر دومینو در بازار بورس

بازار بورس بیشترین جلوه اثر دومینو را نشان می‌دهد، چون سرمایه‌گذاران خرد و کلان همگی به رفتار جمعی حساس هستند. یک خبر کوچک مثل تغییر مدیرعامل یک شرکت یا یک شایعه در مورد کاهش سود می‌تواند موجی از فروش ایجاد کند. وقتی چند سهم مهم منفی می‌شوند، بقیه سرمایه‌گذاران هم از ترس ضرر بیشتر وارد صف فروش می‌شوند و شاخص کل افت می‌کند.

به همین ترتیب، اگر یک شرکت بزرگ گزارش مالی قوی منتشر کند یا یک خبر مثبت مانند افزایش صادرات منتشر شود، موجی از خرید راه می‌افتد و حتی سهام شرکت‌های مشابه هم رشد می‌کند. این همان اثر دومینویی است که گاهی بازار را دچار صعود یا سقوط دسته‌جمعی می‌کند.

اثر دومینو در بازار ارز

بازار ارز به شدت حساس و وابسته به اخبار سیاسی و اقتصادی است. تغییر نرخ ارز در یک کشور می‌تواند به سرعت به بازارهای دیگر منتقل شود. به عنوان مثال، وقتی ارزش دلار افزایش پیدا می‌کند، واردکنندگان و سرمایه‌گذاران داخلی نگران کاهش ارزش پول ملی می‌شوند و برای خرید بیشتر ارز به بازار هجوم می‌برند. همین رفتار زنجیره‌ای باعث رشد بیشتر قیمت می‌شود.

از طرف دیگر، اثر دومینو در بازار ارز می‌تواند مرزها را هم بشکند. بحران ارزی یک کشور ممکن است به کشورهای همسایه یا شرکای تجاری سرایت کند و بازارهای بین‌المللی را هم تحت تأثیر قرار دهد. نمونه بارز آن بحران مالی آسیا در سال ۱۹۹۷ بود که از تایلند آغاز شد و به سرعت به سایر کشورهای منطقه سرایت کرد.

اثر دومینو در بازار مسکن

بازار مسکن هم از اثر دومینو بی‌نصیب نیست. اگر در یک منطقه گروهی از سرمایه‌گذاران شروع به خرید ملک کنند، بقیه هم تصور می‌کنند که آن منطقه آینده‌دار است و آن‌ها هم نباید عقب بمانند. همین موج خرید باعث افزایش سریع قیمت‌ها می‌شود. به همین شکل، اگر قیمت مسکن در یک شهر شروع به رشد کند، این روند می‌تواند به شهرهای دیگر هم منتقل شود.

در نقطه مقابل، وقتی رکود در بازار مسکن آغاز می‌شود (مثلاً به دلیل افزایش نرخ بهره بانکی)، اولین گروهی که فروشنده می‌شوند، می‌توانند باعث ترس در سایرین شوند و این فروش دسته‌جمعی، بازار را به رکود عمیق‌تری ببرد.

اثر دومینو در بازار رمزارزها

بازار کریپتو یکی از پررنگ‌ترین مثال‌های اثر دومینو است، چون سرمایه‌گذاران این بازار بیشتر از روی هیجان و اخبار لحظه‌ای تصمیم می‌گیرند. یک توییت از یک فرد مشهور یا یک خبر در مورد قانون‌گذاری در یک کشور می‌تواند موج عظیمی از خرید یا فروش به راه بیندازد.

به عنوان مثال، وقتی ایلان ماسک در سال ۲۰۲۱ اعلام کرد شرکت تسلا بیت‌کوین را به‌عنوان روش پرداخت نمی‌پذیرد، میلیون‌ها نفر به سرعت دارایی‌های خود را فروختند و قیمت بیت‌کوین به شدت سقوط کرد. این زنجیره فروش یک نمونه کلاسیک از اثر دومینو منفی در دنیای رمزارزها بود.

اثر دومینو در سیستم بانکی

بانک‌ها نیز می‌توانند با اثر دومینو دچار بحران شوند. اگر مشتریان یک بانک شایعه‌ای درباره ورشکستگی آن بشنوند، بسیاری از آن‌ها برای برداشت سپرده‌هایشان صف می‌کشند. این رفتار، حتی اگر شایعه بی‌اساس باشد، می‌تواند بانک را واقعاً دچار بحران نقدینگی کند. سپس این ترس به بانک‌های دیگر سرایت می‌کند و کل سیستم بانکی را به خطر می‌اندازد. نمونه بارز آن در بحران مالی ۲۰۰۸ آمریکا رخ داد که ورشکستگی چند مؤسسه مالی باعث هجوم به دیگر بانک‌ها و سرایت بحران به سراسر جهان شد.

اثر دومینو در رفتار مصرف‌کنندگان

جالب است بدانید اثر دومینو تنها در بازارهای سرمایه‌ای نیست، بلکه در رفتار روزمره مصرف‌کنندگان هم دیده می‌شود. مثلاً اگر شایعه شود که قیمت یک کالا قرار است افزایش یابد، عده‌ای زودتر برای خرید هجوم می‌آورند. این رفتار باعث کمبود کالا در بازار می‌شود و بقیه افراد هم از ترس جا ماندن، برای خرید اقدام می‌کنند. در نهایت، این زنجیره باعث افزایش واقعی قیمت‌ها می‌شود؛ حتی اگر دلیل اقتصادی قوی برای آن وجود نداشته باشد.

راهکارهای مدیریت اثر دومینو

برای مدیریت اثر دومینو در سرمایه‌گذاری، اولین گام داشتن یک استراتژی مکتوب و روشن است. وقتی سرمایه‌گذار بداند اهداف مالی، حدود ریسک و معیارهای ورود و خروج او چیست، کمتر تحت تأثیر جو روانی بازار قرار می‌گیرد. داشتن حد ضرر، پایبندی به افق زمانی مشخص و بازبینی دوره‌ای پرتفوی کمک می‌کند تصمیمات از پیش تعیین‌شده جایگزین واکنش‌های هیجانی شوند. به این ترتیب، حتی اگر بازار تحت تأثیر اثر دومینو به سمت خرید یا فروش دسته‌جمعی برود، سرمایه‌گذار بدون پیروی کورکورانه، مسیر شخصی خود را دنبال خواهد کرد.

راهکار مهم دیگر، تنوع‌بخشی و مدیریت ریسک است. سرمایه‌گذار نباید همه سرمایه خود را در یک دارایی یا بازار قرار دهد، چون در صورت وقوع اثر دومینو، کل دارایی او در معرض سقوط قرار می‌گیرد. توزیع سرمایه میان بازارهای مختلف (سهام، طلا، مسکن، ارز یا صندوق‌ها) و توجه به نقدشوندگی دارایی‌ها باعث می‌شود اثر بحران زنجیره‌ای کاهش یابد. علاوه بر آن، اختصاص بخشی از دارایی به ابزارهای امن‌تر مانند اوراق بدهی یا سرمایه‌گذاری‌های کم‌ریسک می‌تواند نقش ضربه‌گیر در برابر نوسانات بزرگ ایفا کند.

در نهایت، کنترل هیجانات و پایبندی به تحلیل‌های منطقی کلید اصلی مقابله با اثر دومینو است. بسیاری از موج‌های صعودی یا نزولی در بازار بیشتر بر پایه ترس و طمع جمعی شکل می‌گیرند تا واقعیت‌های اقتصادی. بنابراین، سرمایه‌گذار باید یاد بگیرد به جای دنبال کردن شایعات یا رفتار دیگران، بر تحلیل بنیادی و داده‌های معتبر تکیه کند. داشتن نظم شخصی، استفاده از مشاوره متخصصان مالی و ایجاد فاصله ذهنی از اخبار هیجانی، مهم‌ترین ابزارها برای جلوگیری از گرفتار شدن در دام اثر دومینو هستند.

نکته آخر

اثر دومینو در سرمایه‌گذاری پدیده‌ای است که همواره باید مورد توجه قرار بگیرد. یک رویداد کوچک می‌تواند زنجیره‌ای از اتفاقات بزرگ را رقم بزند و سرنوشت بازارها را تغییر دهد. درک این پدیده به سرمایه‌گذاران کمک می‌کند تا تصمیمات منطقی‌تری بگیرند، هیجانات خود را کنترل کنند و با استراتژی درست از فرصت‌ها بهره ببرند.

به یاد داشته باشید: در بازارهای مالی، اولین مهره دومینو ممکن است بی‌اهمیت به نظر برسد، اما سقوط آن می‌تواند آینده سرمایه‌گذاری شما را تغییر دهد.