بازی اولتیماتوم؛ نگاهی به اقتصاد رفتاری و انگیزه‌های انسانی فراتر از سود

اقتصاد کلاسیک فرض می‌کرد انسان‌ها بازیگرانی منطقی، خودمحور و بهینه‌سازند؛ یعنی همواره تصمیماتی می‌گیرند که بیشترین سود مادی را برای خودشان به همراه داشته باشد. اما در دنیای واقعی، تصمیم‌گیری انسان‌ها پیچیده‌تر، احساسی‌تر و گاه به ظاهر غیرعقلانی است. در پاسخ به این واقعیت‌ها، شاخه‌ای از اقتصاد به نام اقتصاد رفتاری شکل گرفت؛ شاخه‌ای که روان‌شناسی را با اقتصاد تلفیق می‌کند تا رفتارهای انسانی را بهتر تحلیل کند. یکی از مفاهیم مهم در اقتصاد رفتاری، بازی اولتیماتوم (Ultimatum Game) است. این بازی ساده، پرده از تمایلات انسانی مانند انصاف، انتقام، حس عدالت‌خواهی و رفتارهای غیرخودخواهانه برمی‌دارد. در این مطلب از رده، به بررسی مفهوم بازی اولتیماتوم، طراحی آن، یافته‌های کلیدی و تأثیرات آن در اقتصاد رفتاری می‌پردازیم.

بازی اولتیماتوم چیست؟

بازی اولتیماتوم یک آزمایش اقتصادی است که در سال 1982 توسط ورنر گوت، رولف اشمیت‌برگر و برند شوارزه معرفی شد. این بازی به‌صورت زیر طراحی شده است:

ساختار بازی

این بازی معمولاً بین دو نفر انجام می‌شود:

پیشنهاددهنده (Proposer): فردی که مقدار مشخصی پول در اختیار دارد (مثلاً 100 هزار تومان) و باید تصمیم بگیرد چه بخشی از آن را به طرف مقابل پیشنهاد دهد.

پاسخ‌دهنده (Responder): فردی که پیشنهاد را دریافت می‌کند و می‌تواند آن را بپذیرد یا رد کند.

قوانین بازی

قوانین بازی بسیار ساده است:

1) اگر پاسخ‌دهنده پیشنهاد را بپذیرد، هر دو نفر به اندازه توافق‌شده پول دریافت می‌کنند.

2) اگر پاسخ‌دهنده پیشنهاد را رد کند، هیچ‌کدام هیچ پولی دریافت نمی‌کنند.

به عنوان مثال، اگر پیشنهاددهنده 20 هزار تومان از 100 هزار تومان را به پاسخ‌دهنده پیشنهاد دهد و او آن را بپذیرد، پیشنهاددهنده 80 هزار تومان و پاسخ‌دهنده 20 هزار تومان دریافت می‌کنند. اما اگر پاسخ‌دهنده این تقسیم را ناعادلانه بداند و رد کند، هیچ‌کدام چیزی نصیب‌شان نمی‌شود.

نکته: بازی معمولاً به‌صورت ناشناس انجام می‌شود و بازیکنان تنها یک‌بار با هم بازی می‌کنند تا اثرات روابط اجتماعی یا استراتژی‌های بلندمدت کاهش یابد.

فرض اقتصاد کلاسیک: پذیرش هر چیزی بهتر از هیچ چیز است!

در نظریه بازی‌های کلاسیک، فرض بر این است که افراد عامل‌های عقلانی هستند که تنها به حداکثر کردن سود شخصی خود اهمیت می‌دهند. بر این اساس:

1) پیشنهاددهنده باید کمترین مقدار ممکن (مثلاً 1000 تومان) را پیشنهاد دهد، چون این مقدار سود او را به حداکثر می‌رساند.

2) پاسخ‌دهنده نیز باید هر پیشنهادی را بپذیرد، حتی اگر بسیار کم باشد، چون دریافت مقداری پول (حتی 1000 تومان) بهتر از دریافت هیچ‌چیز است.

اما در عمل، انسان‌ها این‌گونه رفتار نمی‌کنند.

یافته‌های تجربی از بازی اولتیماتوم

مطالعات تجربی نشان داده‌اند که رفتار بازیکنان در بازی اولتیماتوم با پیش‌بینی‌های نظریه بازی‌های کلاسیک همخوانی ندارد. برخی از یافته‌های کلیدی عبارتند از:

1) در بسیاری از آزمایش‌ها، پیشنهاددهندگان معمولاً بین 40 تا 50 درصد از مبلغ کل را به پاسخ‌دهنده پیشنهاد می‌دهند. به عنوان مثال، در یک بازی با 100 واحد، پیشنهادهای رایج بین 40 تا 50 واحد است.

2) پاسخ‌دهندگان اغلب پیشنهادهای کمتر از 20 تا 30 درصد را رد می‌کنند، حتی اگر این به معنای از دست دادن پول باشد. این رفتار نشان‌دهنده حساسیت به انصاف است.

3) نتایج بازی در فرهنگ‌های مختلف متفاوت است. در جوامع غربی، پیشنهادهای منصفانه‌تر (نزدیک به 50 درصد) رایج‌تر است، در حالی که در برخی فرهنگ‌های دیگر، پیشنهادهای کمتر نیز پذیرفته می‌شوند.

4) عواملی مانند حس انصاف، ترس از رد شدن و تمایل به همکاری بر تصمیم‌گیری‌ها تأثیر می‌گذارند. این احتمال وجود دارد که پاسخ‌دهندگان پیشنهادهای غیرمنصفانه را به‌عنوان نوعی تنبیه پیشنهاددهنده رد کنند.

این نتایج نشان می‌دهند که انسان‌ها تنها به دنبال حداکثر کردن سود مالی نیستند، بلکه انگیزه‌های اجتماعی مانند انصاف، برابری و حتی انتقام نیز در تصمیم‌گیری‌های آن‌ها نقش دارند.

چرا انصاف اهمیت دارد؟

یکی از سؤالات کلیدی در تحلیل بازی اولتیماتوم این است که چرا افراد از پیشنهادهای غیرمنصفانه ناراحت می‌شوند و حاضرند به قیمت از دست دادن پول، آن‌ها را رد کنند؟ اقتصاد رفتاری چند توضیح برای این رفتار ارائه می‌دهد:

نفرت از نابرابری (Inequality Aversion)

افراد به‌طور طبیعی تمایل دارند که منابع به‌صورت عادلانه تقسیم شوند. مدل‌های نفرت از نابرابری، مانند مدل فهر و اشمیت، پیشنهاد می‌کنند که افراد نه تنها به سود خود، بلکه به مقایسه سود خود با دیگران نیز اهمیت می‌دهند.

هنجارهای اجتماعی

در بسیاری از جوامع، انصاف و همکاری به‌عنوان هنجارهای اجتماعی پذیرفته شده‌اند. رد پیشنهادهای غیرمنصفانه می‌تواند تلاشی برای تقویت این هنجارها باشد.

احساسات و تنبیه

رد پیشنهادهای غیرمنصفانه ممکن است ناشی از احساس خشم یا تمایل به تنبیه پیشنهاددهنده باشد. این رفتار می‌تواند در شرایط واقعی به حفظ همکاری در گروه‌های اجتماعی کمک کند.

کاربردهای بازی اولتیماتوم

بازی اولتیماتوم به دلیل سادگی و نتایج عمیق آن، در حوزه‌های مختلفی از اقتصاد گرفته تا روان‌شناسی و علوم اجتماعی کاربرد دارد. برخی از کاربردهای کلیدی آن عبارتند از:

1) این بازی به فهم بهتر پویایی‌های مذاکره کمک می‌کند. در مذاکرات واقعی، افراد اغلب پیشنهادهایی را رد می‌کنند که به نظرشان غیرمنصفانه است، حتی اگر از نظر مالی به نفع‌شان باشد.

2) درک رفتارهای مبتنی بر انصاف می‌تواند در طراحی سیاست‌هایی مانند مالیات یا توزیع منابع مفید باشد.

3) بازی اولتیماتوم برای مقایسه رفتارهای اقتصادی در فرهنگ‌های مختلف استفاده شده است. به عنوان مثال، مطالعات نشان داده‌اند که در جوامع جمع‌گرا، پیشنهادهای منصفانه‌تر رایج‌تر است.

4) این بازی به بررسی انگیزه‌های اجتماعی مانند اعتماد، همکاری و تنبیه کمک می‌کند.

محدودیت‌ها و انتقادات

با وجود بینش‌های ارزشمند بازی اولتیماتوم، این بازی محدودیت‌هایی نیز دارد:

1) شرایط آزمایشگاهی ممکن است رفتارهای واقعی افراد در دنیای واقعی را به‌طور کامل منعکس نکند.

2) در آزمایش‌هایی با مبالغ کم، افراد رفتار متفاوتی نسبت به موقعیت‌های واقعی با مبالغ بالا نشان می‌دهند.

3) در نسخه‌های تک‌مرحله‌ای بازی، اثرات روابط بلندمدت یا یادگیری بررسی نمی‌شود.

نکته آخر

بازی اولتیماتوم به‌عنوان یکی از ابزارهای کلیدی اقتصاد رفتاری، به تغییر دیدگاه اقتصاددانان نسبت به رفتار انسانی کمک کرده است. این بازی نشان داد که مدل‌های سنتی مبتنی بر عقلانیت کامل نمی‌توانند تمام جنبه‌های رفتار انسانی را توضیح دهند. در نتیجه، اقتصاد رفتاری به سمت مدل‌هایی حرکت کرده است که عوامل روان‌شناختی و اجتماعی را نیز در نظر می‌گیرند.

علاوه بر این، بازی اولتیماتوم به توسعه مفاهیمی مانند نظریه انتخاب اجتماعی و اقتصاد مبتنی بر هنجارها کمک کرده است. این مفاهیم بر این ایده تأکید دارند که تصمیم‌گیری‌های اقتصادی تنها بر اساس سود مالی نیست، بلکه تحت تأثیر هنجارهای اجتماعی، احساسات و ارزش‌های فرهنگی نیز قرار دارد.