پایان رانت بانکی؟ رونمایی از نقشه ارتباطات و وام‌های پنهان
نقشهٔ هوشمند وام‌ها؛ بانک مرکزی چگونه رانت‌های بزرگ را زیر ذره‌بین می‌برد؟
2 مهر 1404 بانک مرکزی از سامانه‌ای تازه رونمایی کرد، که قرار است یک مشکلِ قدیمی را در شبکه بانکی درمان کند: اینکه وام‌ها و تعهدات بانکی در دست عده‌ای محدود گِرد نیاید و ردِ روابط پنهان، روشن‌تر دیده شود. این سامانه «نظارت بر روابط اشخاص» نام دارد و مسئولان می‌گویند از این پس نظارت، «برخط و هوشمند» پیش می‌رود.
سامانه نظارت بر روابط اشخاص مرتبط بانکی به زبان ساده
تصور کنید بانک‌ها یک «نقشهٔ ارتباطات» جلوی چشم داشته باشند: چه کسانی با هم نسبت خانوادگی یا مدیریتی دارند؟ چه شرکت‌هایی، پشت پرده، صاحب یک مالک واحدند؟ و یک گروه اقتصادی با چند اسم و چند کُد مختلف، در عمل یک «ذی‌نفع واحد» به شمار می‌آید؟ این سامانه قرار است همین نقشه را، به‌صورت متمرکز و لحظه‌ای، برای حوزهٔ تسهیلات و تعهدات بانکی ترسیم کند. به گفتهٔ بانک مرکزی، سه ماژول اصلی این سامانه عبارت‌اند از: «اشخاص مرتبط»، «مالک واحد» و «ذی‌نفع واحد».
از چه سامانه‌هایی به صورت برخط استعلام می‌کند؟
بنابر گزارش‌ها، داده‌ها از چند مرجع رسمی می‌آید: سازمان بورس و اوراق بهادار، ثبت احوال، ثبت اسناد و املاک و قوه قضاییه؛ همچنین سامانه‌های داخلی بانک مرکزی مثل سمات، مهتاب، شاداب و نهاب. جمع این منابع، یک تصویر یکپارچه می‌سازد تا روابط سببی، نسبی، مدیریتی، مالکیتی و مالی میان اشخاص بهتر دیده شود و در صورت لزوم، هشدار به‌موقع صادر شود.
با سامانه نظارت بر روابط اشخاص قرار است چه تغییری ایجاد شود؟
هدف اعلام‌شده روشن است: مهار تمرکز تسهیلات در دست ذی‌نفعان خاص، اجرای دقیق‌تر مقررات مربوط به «تسهیلات و تعهدات کلان» و «اشخاص مرتبط»، و در نهایت، کاهش مطالبات غیرجاری و هدایت اعتبار به فعالیت‌های مولد. به بیان خودمانی: وام‌های بزرگ، عادلانه‌تر پخش شوند و رانت‌جویی سخت‌تر شود.
چرا «برخط و هوشمند»؟
پیش از این، کشف ارتباطات پیچیده، زمان‌بر و تکه‌تکه بود. حالا بانک مرکزی می‌گوید با یک چترِ «نظارت هوشمند» که ترکیبی از چند سامانه است، می‌توان همزمان داده‌های مختلف را کنار هم گذاشت و نظارت را از حالت گزارش‌های دیرهنگام، به حالت پایش لحظه‌ای رساند. همین «برخط بودن» است که امکان هشدار زودهنگام دربارهٔ رفتارهای پرخطر ریسک تسهیلاتی را فراهم می‌کند.
دو مثال:
- وام‌های زنجیره‌ای به یک گروه: اگر چند شرکت با نام‌های متفاوت، در عمل زیر یک «مالک واحد» باشند، سامانه آن‌ها را به‌عنوان یک «ذی‌نفع واحد» نشان می‌دهد تا نتوان با چند عنوان، سقف‌های نظارتی را دور زد.
- اشخاص مرتبط با مدیران بانک: وقتی ذی‌نفع، با مدیر یا سهامدار بانک رابطهٔ مدیریتی/سهامداری/نسبی دارد، سامانه این پیوند را برجسته می‌کند تا وام‌دهی به «اشخاص مرتبط» زیر ذره‌بین سخت‌گیرانه‌تری برود.
سود سامانه نظارت بر روابط اشخاص برای مردم عادی چیست؟
اگر شفافیت بالا برود و تمرکز تسهیلات شکسته شود، دسترسی بنگاه‌های کوچک و متوسط به وام بهتر می‌شود و بانک‌ها سهم کمتری از منابع‌شان را به چند نامِ خاص اختصاص می‌دهند؛ نتیجهٔ نهایی می‌تواند کاهش رانت، توزیع عادلانه‌تر اعتبار و سلامت بیشتر نظام بانکی باشد. این همان وعده‌ای است که مسئولان در روز رونمایی تکرار کردند.
جمع‌بندی
“سامانه نظارت بر روابط اشخاص” اگر درست و شفاف اجرا شود، می‌تواند گرهی قدیمی را باز کند: رانتِ رابطه‌ای در وام‌های درشت. این سامانه با کنار هم گذاشتن داده‌های رسمی و بانکی، روابط را روشن‌تر می‌کند و به ناظر و بانک، «دید» می‌دهد تا قبل از ریسک های اعتباری، آگاه شوند.
