ارز دیجیتال بانک مرکزی CBDC چیست؟

در سال‌های اخیر، مفهوم ارز دیجیتال بانک مرکزی (Central Bank Digital Currency – CBDC) به یکی از داغ‌ترین موضوعات دنیای اقتصاد و فناوری مالی تبدیل شده است. کشورها یکی پس از دیگری در حال بررسی یا آزمایش نسخه دیجیتالی پول ملی خود هستند. اما واقعاً CBDC چیست، چگونه کار می‌کند و چه تفاوتی با رمزارزهایی مانند بیت‌کوین دارد؟ در این مطلب از رده به‌صورت جامع به بررسی این پرسش‌ها می‌پردازیم.

تعریف ارز دیجیتال بانک مرکزی (CBDC)

ارز دیجیتال بانک مرکزی نوعی پول دیجیتال رسمی است که توسط بانک مرکزی هر کشور صادر می‌شود. به زبان ساده، CBDC نسخه دیجیتالی همان اسکناس و سکه‌ای است که در حال حاضر در گردش است، با این تفاوت که کاملاً الکترونیکی بوده و معمولاً در کیف پول‌های دیجیتال نگهداری می‌شود.

برخلاف رمزارزهای غیرمتمرکز مانند بیت‌کوین که توسط شبکه‌های مستقل ایجاد و کنترل می‌شوند، CBDC کاملاً تحت نظارت دولت و بانک مرکزی است. هدف اصلی آن، تسهیل پرداخت‌ها، کاهش هزینه‌های انتقال پول، و افزایش شفافیت نظام مالی است.

چرا بانک‌های مرکزی به فکر ایجاد ارز دیجیتال افتاده‌اند؟

پیشرفت فناوری مالی، گسترش رمزارزها و افزایش تراکنش‌های بدون پول نقد باعث شده دولت‌ها نگران از دست دادن کنترل بر نظام پرداخت و عرضه پول شوند. در همین راستا، ارز دیجیتال بانک مرکزی به عنوان پاسخی به چند چالش مهم مطرح شده است:

کاهش استفاده از پول نقد

در بسیاری از کشورها استفاده از اسکناس به‌سرعت در حال کاهش است؛ ارز دیجیتال بانک مرکزی جایگزینی ایمن و دولتی برای پرداخت‌های دیجیتال خواهد بود.

پاسخ به رشد رمزارزها و استیبل‌کوین‌ها

دولت‌ها نمی‌خواهند کنترل پول و تراکنش‌ها را به رمزارزهای خصوصی بسپارند.

کاهش هزینه‌های تراکنش‌های مالی

پرداخت‌ها و نقل‌وانتقالات بین‌بانکی می‌توانند سریع‌تر و ارزان‌تر انجام شوند.

نکته: کشور چین یکی از پیشگامان اجرای ارز دیجیتال بانک مرکزی است. یوان دیجیتال در شهرهای بزرگی مانند پکن و شانگهای به‌صورت آزمایشی مورد استفاده قرار گرفته و حتی در پرداخت‌های عمومی (حمل‌ونقل، فروشگاه‌ها) کاربرد دارد. هدف اصلی چین، کاهش وابستگی به سیستم پرداخت‌های بین‌المللی تحت سلطه دلار است.

ریال دیجیتال چیست و آیا قابل اعتماد است؟

ریال دیجیتال نوعی پول الکترونیکی است که به عنوان نسخه دیجیتالی اسکناس‌های رایج ایران طراحی شده و ارزش آن برابر…

بیشتر بخوانید

انواع ارز دیجیتال بانک مرکزی

ارز دیجیتال بانک مرکزی را نمی‌توان یک مفهوم واحد و یکسان برای همه کشورها دانست. هر کشور بر اساس اهداف اقتصادی، سطح توسعه نظام بانکی، میزان دیجیتالی شدن پرداخت‌ها و ساختار سیاسی خود، نوع خاصی از CBDC را طراحی می‌کند. اما به‌طور کلی، ارز دیجیتال بانک مرکزی را می‌توان در دو گروه اصلی تقسیم کرد:

ارز دیجیتال خُرد (Retail CBDC)

در این مدل، شهروندان، کسب‌وکارها و مصرف‌کنندگان مستقیماً از ارز دیجیتال بانک مرکزی برای پرداخت‌ها، خریدها و انتقال وجه استفاده می‌کنند. Retail CBDC نسخه دیجیتالی همان پول نقد است، اما در قالب الکترونیکی و با امنیت بالاتر.

ارز دیجیتال عمده (Wholesale CBDC)

نوع دوم از CBDC به‌طور خاص برای بانک‌ها، مؤسسات مالی و شرکت‌های بزرگ طراحی شده است. در این مدل، شهروندان عادی به طور مستقیم به CBDC دسترسی ندارند، بلکه تنها نهادهای مالی از آن برای تسویه‌حساب‌های بین‌بانکی، پرداخت‌های کلان یا بین‌المللی استفاده می‌کنند.

به عنوان مثال، فرض کنید دو بانک تجاری قصد تسویه حساب میلیاردی با یکدیگر را دارند. در سیستم سنتی، این کار ممکن است چند ساعت یا چند روز طول بکشد. اما با استفاده از Wholesale CBDC، این انتقال در چند ثانیه و با شفافیت کامل انجام می‌شود.

فناوری‌های پشت CBDC

برای درک درست عملکرد CBDC، باید بدانیم زیرساخت فنی آن چگونه طراحی می‌شود. این زیرساخت، ترکیبی از فناوری‌های رمزنگاری، بانکداری دیجیتال و سیستم‌های تسویه بین‌بانکی است که با هدف ایجاد پولی ایمن، سریع، و قابل نظارت ساخته می‌شود. به طور کلی، CBDCها بر پایه‌ی یکی از دو معماری زیر طراحی می‌شوند:

معماری متمرکز (Centralized Architecture)

در این مدل، تمام داده‌ها، تراکنش‌ها و حساب‌ها در سرورهای بانک مرکزی ذخیره می‌شوند. این ساختار مشابه سیستم بانکداری فعلی است، اما با قابلیت‌های دیجیتالی و رمزنگاری‌شده قوی‌تر.

مدل متمرکز معمولاً برای CBDCهای عمده (Wholesale) مناسب‌تر است، چون بانک‌ها و مؤسسات مالی در آن نقش دارند و حجم تراکنش‌ها محدودتر و قابل کنترل‌تر است.

معماری غیرمتمرکز مبتنی بر بلاکچین (Distributed Ledger Technology – DLT)

بلاکچین یا فناوری دفترکل توزیع‌شده، یکی از پرکاربردترین بسترها برای پیاده‌سازی CBDC است. در این روش، اطلاعات تراکنش‌ها در شبکه‌ای از گره‌ها (Nodes) ذخیره می‌شود و هیچ نهاد واحدی کنترل مطلق ندارد.

اما برخلاف رمزارزهای عمومی مانند بیت‌کوین، بلاکچین مورد استفاده در ارز دیجیتال بانک مرکزی غیرباز (Permissioned Blockchain) است. یعنی تنها نهادهای مجاز (مثل بانک‌ها یا مؤسسات مالی) می‌توانند گره‌های شبکه باشند و تراکنش‌ها را تأیید کنند.

برخی از کشورها مانند چین، هند و نیجریه از مدل ترکیبی (Hybrid) استفاده می‌کنند که در آن بانک مرکزی کنترل صدور پول را بر عهده دارد، اما پردازش تراکنش‌ها از طریق شبکه‌ای از بانک‌ها یا ارائه‌دهندگان خدمات پرداخت انجام می‌شود.

مزایای اجرای ارز دیجیتال بانک مرکزی

ارز دیجیتال بانک مرکزی می‌تواند تأثیرات مثبتی بر اقتصاد ملی و نظام بانکی داشته باشد. از جمله مزایای مهم آن:

افزایش کارایی پرداخت‌ها

CBDC می‌تواند تراکنش‌ها را در لحظه انجام دهد، بدون نیاز به واسطه‌هایی مانند بانک‌های تجاری.

کاهش هزینه‌های مبادلات

هزینه چاپ، توزیع و نگهداری پول نقد حذف می‌شود. همچنین کارمزد انتقال وجه به حداقل می‌رسد.

افزایش شفافیت مالی

تراکنش‌های CBDC قابل رهگیری و ثبت‌شده هستند، بنابراین امکان پول‌شویی و فرار مالیاتی کاهش می‌یابد.

بهبود سیاست‌های پولی

بانک مرکزی می‌تواند سریع‌تر به تغییرات اقتصادی پاسخ دهد و سیاست‌های دقیق‌تری اجرا کند.

چالش‌ها و نگرانی‌های  CBDC

در کنار مزایا، اجرای ارز دیجیتال بانک مرکزی با چالش‌های مهمی نیز روبرو است:

حفظ حریم خصوصی

یکی از نگرانی‌های اصلی مردم، احتمال نظارت کامل دولت بر تراکنش‌ها و کاهش حریم خصوصی مالی است.

امنیت سایبری

CBDC باید در برابر حملات سایبری بسیار مقاوم باشد، چون هرگونه نفوذ می‌تواند کل سیستم پولی را مختل کند.

زیرساخت فنی

برای اجرای CBDC نیاز به زیرساخت فناوری، اینترنت پایدار و آموزش کاربران است.

پذیرش اجتماعی

مردم باید به سیستم جدید اعتماد کنند. بدون پذیرش عمومی، اجرای CBDC موفق نخواهد بود.

تفاوت ارز دیجیتال بانک مرکزی با رمزارزها

گرچه CBDC و رمزارزها هر دو دیجیتال هستند، اما از نظر ماهیت و هدف تفاوت‌های اساسی دارند:

آیا ارز دیجیتال بانک مرکزی جای رمزارزها را می‌گیرد؟

پاسخ کوتاه این است: خیر.

ارز دیجیتال بانک مرکزی و رمزارزها دو دنیای متفاوت‌اند. یکی ابزار سیاست‌گذاری پولی دولت است و دیگری نماد آزادی مالی فردی. اما بدون تردید،CBDC  گام مهمی در تحول نظام پولی جهان است. همان‌طور که کارت‌های بانکی زمانی جای اسکناس را گرفتند، ارز دیجیتال بانک مرکزی نیز می‌تواند فصل جدیدی در تاریخ پول رقم بزند.

آینده CBDC؛ گامی به سوی اقتصاد بدون پول نقد

کارشناسان معتقدند که در آینده‌ای نه‌چندان دور، بیشتر کشورها نسخه دیجیتالی پول ملی خود را عرضه خواهند کرد. این تحول می‌تواند نظام مالی جهانی را شفاف‌تر، سریع‌تر و کارآمدتر کند؛ اما در عین حال، مسائلی مانند حریم خصوصی و تمرکز قدرت مالی در دست دولت‌ها، همچنان دغدغه خواهد بود. به نظر می‌رسد مسیر حرکت به سوی اقتصاد بدون پول نقد (Cashless Economy) اجتناب‌ناپذیر است و CBDC می‌تواند نقش اصلی را در این گذار ایفا کند.