چرا برخی افراد در زمان بحران‌ها دست به احتکار می‌زنند؟
با وقوع بحران‌های اقتصادی، بلایای طبیعی، پاندمی‌ها یا حتی ناآرامی‌های سیاسی، یکی از پدیده‌هایی که به سرعت در جوامع مشاهده می‌شود، احتکار است. مردم به شکل فردی یا گروهی، کالاهای ضروری مانند مواد غذایی، دارو، سوخت یا حتی پول نقد را ذخیره می‌کنند. این رفتار در نگاه اول ممکن است منطقی به نظر برسد، چون هر فرد سعی می‌کند امنیت و رفاه خانواده‌اش را تضمین کند. اما وقتی این رفتار به صورت گسترده رخ دهد، می‌تواند بحران را تشدید کرده، کمبود مصنوعی ایجاد کند و حتی به فروپاشی نظم اقتصادی و اجتماعی دامن بزند.
سؤال اصلی این است: «چرا انسان‌ها در شرایط بحرانی به احتکار روی می‌آورند؟». پاسخ این سؤال چندلایه است و ریشه در روان‌شناسی فردی، سازوکارهای اقتصادی و فرهنگ اجتماعی دارد.
چرا انسان‌ها در شرایط بحرانی به احتکار روی می‌آورند؟
احتکار کردن می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد:
۱) روان‌شناسی ترس و غریزه بقا
الف) ترس از کمبود
در زمان بحران، مردم غالباً تحت تأثیر شایعات، اخبار نگران‌کننده یا مشاهدات عینی قرار می‌گیرند. این حس ایجاد می‌شود که «ممکن است فردا چیزی برای خرید وجود نداشته باشد». چنین ذهنیتی باعث می‌شود افراد بیش از نیاز واقعی خود خرید کنند.
ب) غریزه بقا
بقای انسان در طول تاریخ وابسته به ذخیره منابع بوده است. اجداد ما برای گذر از زمستان‌های سخت یا دوره‌های قحطی، مواد غذایی ذخیره می‌کردند. امروز هم مغز انسان در شرایط بحرانی به طور ناخودآگاه همان واکنش قدیمی را فعال می‌کند.
ج) اضطراب و کنترل
وقتی بحران رخ می‌دهد، مردم احساس می‌کنند کنترل اوضاع از دست‌شان خارج شده است. یکی از راه‌های بازگرداندن حس کنترل، ذخیره کالاهای ضروری است. حتی اگر این کالاها واقعاً کمیاب نشوند، داشتن آن‌ها در خانه به افراد احساس امنیت می‌دهد.
۲) نقش شایعات و رسانه‌ها
در بسیاری از بحران‌ها، شایعات و اخبار نادرست نقش مهمی در تشدید رفتارهای احتکاری دارند. به عنوان مثال، در اوایل شیوع ویروس کرونا، انتشار خبرهایی درباره کمبود دستمال کاغذی در برخی کشورها باعث شد مردم صف‌های طولانی برای خرید این کالا تشکیل دهند، در حالی که هیچ دلیل واقعی برای این کمبود وجود نداشت.
نکته: رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، به دلیل سرعت انتقال اطلاعات، می‌توانند بحران روانی ایجاد کنند. حتی یک عکس از قفسه‌های خالی فروشگاه کافی است تا موجی از خریدهای هیجانی شکل بگیرد.
۳) عوامل اقتصادی پشت احتکار
الف) تورم و کاهش ارزش پول
در کشورهایی که بحران اقتصادی دارند، مردم برای حفظ ارزش دارایی‌های خود به خرید کالاهای فیزیکی روی می‌آورند. در چنین شرایطی، نگهداری کالا نه فقط یک نیاز مصرفی بلکه یک سرمایه‌گذاری محسوب می‌شود.
ب) انتظارات تورمی
اگر مردم انتظار داشته باشند قیمت‌ها در آینده افزایش یابد، خرید و ذخیره کالا را بهترین راهکار برای صرفه‌جویی می‌دانند. این رفتار انتظاری خود به افزایش تقاضا و در نتیجه گرانی بیشتر دامن می‌زند.
ج) بازار سیاه و انگیزه سودجویی
برخی افراد و گروه‌ها در بحران‌ها به شکل هدفمند کالاها را انبار می‌کنند تا در آینده با قیمت بالاتر بفروشند. این شکل از احتکار بیشتر جنبه اقتصادی و سودجویانه دارد و از منظر قانونی جرم محسوب می‌شود.
۴) بُعد اجتماعی و فرهنگی احتکار
الف) فردگرایی در مقابل جمع‌گرایی
در جوامعی که ارزش‌های فردگرایانه غالب است، مردم بیشتر تمایل دارند منافع شخصی خود را حتی به بهای آسیب به جامعه دنبال کنند. در مقابل، در جوامع جمع‌گرا حس همبستگی مانع بروز شدید احتکار می‌شود.
ب) اعتماد به حاکمیت و نهادها
هرچه اعتماد مردم به دولت، سیستم توزیع و نهادهای مسئول کمتر باشد، احتمال بیشتری وجود دارد که افراد به احتکار روی بیاورند. اگر شهروندان مطمئن باشند دولت در هر شرایطی کالاهای ضروری را تأمین می‌کند، کمتر احساس نیاز به ذخیره‌سازی خواهند داشت.
ج) تجربه‌های تاریخی
ملت‌هایی که در گذشته قحطی‌ها، جنگ‌ها یا بحران‌های شدید را تجربه کرده‌اند، حافظه تاریخی قوی‌تری نسبت به کمبود دارند و سریع‌تر به سمت احتکار می‌روند.
پیامدهای منفی احتکار
احتکار نه تنها به افراد دیگر آسیب می‌زند، بلکه پیامدهای گسترده‌ای برای جامعه دارد:
۱) ایجاد کمبود مصنوعی: حتی اگر کالا به اندازه کافی وجود داشته باشد، احتکار می‌تواند عرضه را محدود کند.
۲) افزایش قیمت‌ها: با کاهش عرضه در بازار، قیمت‌ها بالا می‌رود و فشار بر اقشار ضعیف بیشتر می‌شود.
۳) بی‌اعتمادی اجتماعی: وقتی مردم می‌بینند دیگران به جای همکاری، منابع را برای خود ذخیره می‌کنند، حس همبستگی اجتماعی کاهش می‌یابد.
۴) رشد بازار سیاه: فضای احتکار زمینه‌ساز رونق قاچاق و فروش غیرقانونی می‌شود.
راهکارهای مقابله با احتکار
چند روش برای مقابله با احتکار وجود دارد:
الف) اقدامات حکومتی
۱) دولت باید به‌طور منظم درباره موجودی کالاها اطلاع‌رسانی کند تا مردم دچار ترس نشوند.
۲) برخورد قانونی با احتکارچیان سازمان‌یافته می‌تواند جلوی تشدید بحران را بگیرد.
۳) استفاده از سیستم‌های کوپنی یا سهمیه‌ای در شرایط خاص می‌تواند توزیع عادلانه را تضمین کند.
ب) راهکارهای اجتماعی
۱) ایجاد فرهنگ همیاری و مشارکت می‌تواند مانع از رفتارهای خودخواهانه شود.
۲) رسانه‌ها می‌توانند با برنامه‌های آموزشی، رفتارهای منطقی در زمان بحران را ترویج کنند.
ج) راهکارهای فردی
۱) هر فرد می‌تواند با خودداری از خریدهای بیش از نیاز، به ثبات بازار کمک کند.
۲) مدیریت استرس و افزایش اعتماد به نهادهای رسمی، جلوی تصمیم‌های هیجانی را می‌گیرد.
آیا احتکار همیشه منفی است؟
وقتی درباره احتکار صحبت می‌شود، معمولاً ذهن افراد به سمت یک تصویر منفی می‌رود: افرادی که کالاهای ضروری را بیش از نیاز واقعی خود انبار می‌کنند و دسترسی دیگران را محدود می‌سازند. اما در واقعیت، احتکار طیفی از رفتارها را در بر می‌گیرد که همه آن‌ها الزاماً زیان‌بار نیستند. تفاوت اساسی میان «ذخیره‌سازی منطقی» و «احتکار سودجویانه» وجود دارد. اگر یک خانواده در زمان بحران به‌اندازه نیاز چند هفته‌ای خود مواد غذایی یا دارو تهیه کند، این عمل بیشتر به معنای پیش‌بینی عقلانی است تا احتکار زیان‌بار. در مقابل، وقتی فرد یا گروهی کالا را در حجم غیرعادی و با هدف سودجویی انبار می‌کند، احتکار به معنای منفی و آسیب‌رسان خود بروز می‌یابد.
از منظر مدیریت بحران، ذخیره‌سازی می‌تواند نقشی مثبت در افزایش تاب‌آوری جامعه داشته باشد. دولت‌ها معمولاً ذخایر استراتژیک غلات، نفت یا دارو را نگه می‌دارند تا در زمان قحطی، جنگ یا پاندمی از بروز کمبودهای شدید جلوگیری کنند. حتی در سطح خرد، ذخیره معقول خانوارها نیز می‌تواند فشار کوتاه‌مدت را از شبکه توزیع کم کند و مانع از ایجاد صف‌های طولانی در اوج بحران شود. همچنین در برخی بخش‌های اقتصادی، انبار کردن کالا توسط تولیدکنندگان و عرضه تدریجی آن به بازار می‌تواند از نوسانات شدید قیمتی جلوگیری کند. بنابراین، اصل ذخیره‌سازی همیشه منفی نیست و در بسیاری از مواقع، حتی بخشی ضروری از مدیریت منابع به شمار می‌رود.
نکته: مرز میان احتکار مثبت و منفی بسیار باریک است. آنچه یک رفتار را به پدیده‌ای مخرب تبدیل می‌کند، نیت و میزان آن است. اگر هدف، تضمین امنیت فردی یا جمعی باشد و ذخیره‌سازی در حد معقول انجام شود، می‌توان آن را اقدامی عقلانی دانست. اما زمانی که انگیزه اصلی، سودجویی از ترس مردم یا ایجاد کمبود مصنوعی باشد، این رفتار آثار ویرانگری بر اقتصاد و جامعه خواهد داشت.
احتکار؛ بحران کمبود یا کمبودِ اعتماد؟
احتکار رفتاری پیچیده است که از ترکیب ترس، غریزه بقا، انگیزه‌های اقتصادی و شرایط اجتماعی پدید می‌آید. مردم در زمان بحران‌ها با احساس ناامنی و بی‌اعتمادی مواجه می‌شوند و برای محافظت از خود و خانواده‌شان به احتکار روی می‌آورند. با این حال، این رفتار فردی در سطح جمعی به کمبود مصنوعی، افزایش قیمت‌ها و بی‌اعتمادی اجتماعی منجر می‌شود.
راهکار مقابله با احتکار، تنها برخورد قانونی نیست؛ بلکه نیازمند مدیریت روانی جامعه، شفافیت اطلاعاتی، تقویت اعتماد عمومی و آموزش رفتار مسئولانه است. اگر مردم باور داشته باشند که منابع کافی وجود دارد و نظام توزیع عادلانه است، احتکار به تدریج کاهش می‌یابد.
