ارز نیمایی چیست و چرا قیمت آن از ارز بازار آزاد کمتر است؟

ارز نیمایی یکی از ابزارهای کلیدی در نظام ارزی ایران بود که در سال‌های اخیر برای مدیریت بازار ارز، به‌ویژه در تجارت خارجی، مورد استفاده قرار گرفت. این ارز در بستر سامانه نظام یکپارچه معاملات ارزی (نیما) عرضه می‌شد و هدف آن ساماندهی بازار ارز، کاهش نوسانات ارزی و تسهیل تجارت بود. با این حال، در سال 1403، سامانه نیما منحل شد و جای خود را به مرکز مبادله ارز و طلای ایران داد. 

در این مقاله، به تعریف ارز نیمایی، دلایل پیدایش آن، ویژگی‌ها، سامانه نیما، و تغییرات اخیر با تمرکز بر مرکز مبادله ارز و طلای ایران پرداخته می‌شود.

تغییرات اخیر

مرکز مبادله ارز و طلای ایران در سال 1401 راه‌اندازی شد و از تاریخ 1 بهمن 1403 به‌طور رسمی جایگزین سامانه نیما (نظام یکپارچه معاملات ارزی) شد. این مرکز با هدف ساماندهی بازار ارز، حذف رانت‌های ناشی از نظام چند‌نرخی ارز، افزایش شفافیت در معاملات ارزی، و حرکت به سمت تک‌نرخی کردن ارز طراحی شده است. برخلاف سامانه نیما که صرفاً بستری برای معاملات ارزی در حوزه تجارت خارجی بود، مرکز مبادله ارز و طلا دامنه فعالیت گسترده‌تری دارد و علاوه بر ارز، معاملات طلا را نیز مدیریت می‌کند.

در انتها این دو سامانه (سامانه نظام یکپارچه معاملات ارزی و مرکز مبادله ارز و طلای ایران) برای درک بهتر، توسط “رده” بررسی و مقایسه شده است.

علت پیدایش ارز نیمایی

ارز نیمایی در سال 1397 و در پی بحران ارزی ناشی از خروج آمریکا از برجام و تشدید تحریم‌ها ایجاد شد. دلایل اصلی پیدایش آن عبارت بودند از: 

1. نوسانات شدید ارزی: شکاف بین نرخ ارز دولتی و آزاد، تجارت را با مشکل مواجه کرده بود
2. خروج سرمایه: در سال 1396، حدود 27 میلیارد دلار سرمایه ارزی به دلیل بیش‌اظهاری صادرات و کم‌اظهاری واردات از کشور خارج شد.
3. نظام چندنرخی ارز:  وجود نرخ‌های متعدد ارز باعث رانت و فساد شده بود.
4. نیاز به نظارت:  نبود سیستم یکپارچه برای مدیریت معاملات ارزی، نظارت را دشوار کرده بود.

سامانه نیما: ساختار و عملکرد

سامانه نیما از 28 بهمن 1396 به‌صورت آزمایشی و از 3 اردیبهشت 1397 به‌صورت رسمی فعالیت خود را آغاز کرد. این سامانه توسط بانک مرکزی طراحی شد تا عرضه و تقاضای ارز در تجارت خارجی را مدیریت کند. صادرکنندگان موظف بودند ارز حاصل از صادرات خود را در نیما عرضه کنند، و واردکنندگان با ثبت درخواست در سامانه جامع تجارت و تأیید بانک مرکزی، ارز مورد نیاز خود را دریافت می‌کردند.

ارز نیمایی چیست؟ 

ارز نیمایی ارزی بود که در سامانه نیما برای تأمین نیازهای ارزی واردکنندگان و صادرکنندگان معامله می‌شد. نرخ این ارز معمولاً بین نرخ ارز دولتی (ترجیحی) و نرخ بازار آزاد قرار داشت و برای حمایت از تجارت قانونی و جلوگیری از خروج غیرقانونی ارز طراحی شده بود. دلار/ یورو نیمایی زمانی با اهمیت شد که نرخ ارز دولتی با نرخ ارز بازار آزاد تفاوت بسیار زیاد پیدا کرد.

• دلار نیما یکی از انواع نرخ ارز پرکاربرد برای فعالان اقتصادی محسوب می‌شود.
• دلار نیمایی قیمت کمتری نسبت به ارز بازار آزاد دارد.
• دلار نیمایی برای فعالان اقتصادی دارای سقف است و با توجه به نوع کسب و کار آن‌ها متفاوت است.
• قیمت دلار نیمایی، توسط بانک مرکزی و با هماهنگی وزارت صمت تعیین می‌شود.

در حال حاضر قیمت ارز در مرکز مبادله به تاریخ اردیبهشت ماه سال 1404 به شرح ذیل است:

دلار: حدود 693،152

یورو: حدود 794،827

ویژگی‌های ارز نیمایی

1.  شفافیت: معاملات در سامانه نیما به‌صورت آنلاین و تحت نظارت بانک مرکزی انجام می‌شد. 
2. نرخ متعادل: نرخ ارز نیمایی پایین‌تر از بازار آزاد و بالاتر از ارز دولتی بود.
3.  امنیت: این سامانه از فعالیت‌های غیرقانونی مانند قاچاق ارز جلوگیری می‌کرد.
4.  تسهیل تجارت: واردکنندگان و صادرکنندگان می‌توانستند ارز مورد نیاز خود را با شرایط مشخص تأمین کنند.

مفهوم حواله ارز نیمایی

 حال به مفهوم حواله ارز نیمایی می‌پردازیم. به زبان ساده حواله به معنی جابه جایی پول به صورت غیر فیزیکی است. حواله ارزی هم به معنای تبادل ارز از یک شخص حقیقی (یا حقوقی) با یک شخص حقوقی (حقیقی) است.

• ارز نیمایی صرفا به صورت حواله به وسیله صرافی‌های مجاز واسط در سامانه نیما صورت می‌گیرد. یعنی بدان معنا نیست که شما ارز را با نرخ نیمایی به صورت فیزیکی بتوانید دریافت کنید.

بازیگران اصلی در سامانه نیما

• واردکنندگان: متقاضیان ارز برای واردات کالاها و خدمات
• صادرکنندگان: عرضه‌کنندگان ارز حاصل از صادرات
•  صرافی‌ها و بانک‌ها: واسطه‌گران معاملات ارزی
•  بانک مرکزی: ناظر و سیاست‌گذار سامانه

مزایای سامانه نیما

• شفافیت: ثبت آنلاین معاملات، نظارت را آسان‌تر کرد.
• کاهش قاچاق ارز: فعالیت‌های غیرقانونی ارزی کاهش یافت.
• تسهیل تأمین ارز: تجار می‌توانستند ارز را با نرخ مشخص تأمین کنند. 
• رقابت سالم: حضور صرافی‌های متعدد، خدمات بهتری ارائه می‌داد.

معایب و چالش‌ها 

• تفاوت نرخ با بازار آزاد: اختلاف نرخ نیمایی و آزاد، زمینه‌ساز رانت بود.
• تأخیر در تخصیص ارز: کاهش عرضه ارز توسط صادرکنندگان، باعث تأخیر می‌شد.
• پیچیدگی بروکراسی: فرایندهای ثبت و تأیید گاهی زمان‌بر بودند.

تأثیرات انحلال سامانه نیما و راه‌اندازی مرکز مبادله 

• تأثیر بر قیمت کالاها: نرخ توافقی ممکن است هزینه‌های وارداتی را افزایش دهد و به تورم در برخی کالاها منجر شود.
• رشد بازار سرمایه: شرکت‌های صادراتی با سود بیشتر از نرخ واقعی‌تر ارز، می‌توانند شاخص بورس را تقویت کنند.
• کاهش رانت: حرکت به سمت نرخ توافقی، فرصت‌های رانت‌جویی را کاهش می‌دهد.
• چالش‌های کوتاه‌مدت: افزایش هزینه‌های وارداتی ممکن است در کوتاه‌مدت چالش‌هایی برای واردکنندگان ایجاد کند.

تفاوت‌های کلیدی با ارز نیمایی 

• نرخ‌گذاری: ارز نیمایی نرخی دستوری داشت که توسط بانک مرکزی تعیین می‌شد، اما مرکز مبادله از نرخ توافقی استفاده می‌کند.
• دامنه شمول: ارز نیمایی صرفاً برای تجارت خارجی بود، در حالی که مرکز مبادله علاوه بر تجارت خارجی، سایر نیازهای ارزی (مانند خدمات) و معاملات طلا را نیز پوشش می‌دهد.
• شفافیت و رانت: ارز نیمایی به دلیل اختلاف با نرخ بازار آزاد، زمینه‌ساز رانت بود، اما نرخ توافقی مرکز مبادله این مشکل را کاهش داده است.

مقایسه کلی مرکز مبادله ارز و طلای ایران با سامانه نیما